اخلاق درحقوق وارتباطات حقوقی

برای تعریف اخلاق به دو طریق می توان وارد بحث شد: یکی بررسی لغوی واژه اخلاق و رسیدن به یک تعریف اصطلاحی;دیگر در نظر گرفتن اخلاق به عنوان یک مجموعه و نظام، بدون در نظر گرفتن ریشه لغوی آن .

الف) اخلاق و بررسی واژه آن

اخلاق جمع واژه خلق و یا خلق است . راغب اصفهانی می گوید: «خلق با خلق در اصل یکی هستند همچون شرب و شرب و صرم و صرم . لکن خلق به کیفیات، شکل ها و صورت هایی اختصاص پیدا کرده است که با چشم دیده و درک می شوند;اما خلق مخصوص نیروها و سرشت هایی است که با بصیرت، مورد ادراک قرار می گیرند . قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم ص می فرماید: «انک لعلی خلق عظیم;تو بر صفات بزرگی هستی .» (1) بنابراین اگر گفته شود که فردی خلق و خلق خوبی دارد، یعنی هم از نظر ظاهر و اندام زیبا است و هم دارای صفات باطنی خوبی است . بر اساس این تعبیر، خلق و اخلاق همان ملکات و سجایای نفسانی است . استاد مصباح یزدی در این باره می آورد: «کلمه اخلاق که جمع خلق است در اصل لغت به معنای یک صفت نفسانی است، یا یک هیئت راسخه، یک حالتی که در نفس رسوخ داشته باشد، و موجب این بشود که افعالی که متناسب با آن صفت هست بدون احتیاج به تروی، یعنی فکر کردن و سنجیدن، از انسان صادر شود .» (2)

مرحوم علامه طباطبایی در این مورد می گوید: «خلق عبارت است از ملکه نفسانیه ای که از آن افعال به سهولت و راحتی صادر می گردد که البته این مطلب خود به دو بخش فضیلت و رذیلت منقسم می گردد . فضایل اخلاقی عبارتند از ملکات پسندیده مثل عفت و شجاعت;و رذائل اخلاقی عبارتند از ملکات ناپسند، مثل هرزگی و ترس . البته هنگامی که اخلاق و یا خلق استفاده می شود، در مرحله اول از آن، خلق نیکو و فضائل فهمیده می شود .» (3)

صدرالدین شیرازی در تعبیری، تقریبا تعریف مشابهی از علم اخلاق ارائه کرده است . ایشان می گوید: «مقصود از حکمت عملی که در کنار حکمت نظری قرار می گیرد عبارت است از علم به ملکات و صفات مطلقا و علم به آنچه که از این ملکات صادر می شود .» (4)

چنان که پیدا است، در این تعاریف اندیشمندان با در نظر گرفتن ریشه و معنای لغوی واژه اخلاق به تعریفی اصطلاحی ست یازیده اند که درجای خود، راه گشا، معتبر و قابل اعتنا است .

ب) اخلاق به عنوان یک مجموعه

بر اساس این نگرش «اخلاق غالبا به عنوان راهی برای قانونمند ساختن افراد در جوامع، پنداشته شده است . اخلاق عکس العملی است نسبت به مشکل همکاری در میان افراد یا گروه های رقیب، و هدفش فرو نشاندن نزاع هایی است که ممکن است در ظروف اجتماعی رخ دهد . البته اعمال قدرت هم راهی است برای داوری در مقام تنازع، ولی اخلاق با اعمال قدرت فرق می کند: اخلاق به اصول و قواعدی از عمل متمسک می شود که قانونی موجه به شمار می آیند;یعنی در نماد خود با نوعی وجاهت و تایید همراهند که بالقوه مورد قبول آحاد جامعه اند .» (5)

به گفته آر . اف . اتکینسون: «. . . اخلاق، دستگاهی از عقاید جاری در جامعه درباره منش و رفتار افراد آن است . درباره این که افراد آن جامعه چه رفتار و منشی باید داشته باشند .» (6) فولکیه نیز در مجموع قوانین رفتاری که انسان با] اخلاق عبارت است از [تعریف علم اخلاق چنین می آورد: « مراعات آن می تواند به هدفش دست یابد .» (7)

برخی دیگر در تعریف اخلاق به عنوان یک مجموعه چنین گفته اند: «معنای دیگر اخلاق عبارت است از مجموعه قواعد و دستوراتی که انسان را به کمال مطلوب و به تعبیری دیگر به سعادت می رساند» . (8)

به هرحال به نظر می رسد که تعاریف مذکور تا اندازه ای مقصود ما را برآورده سازند (9) . براین اساس ما نیز حقوق را مجموعه ای از قوانین تلقی می کنیم که از سوی مرجعی معتبر و قانونی وضع شده است و از طریق اهرم هایی که در اختیار دارد ما را به انجام یا ترک کاری ملزم می کند . از سوی دیگر در تعریف اخلاق می گوییم: اخلاق عبارت است از مجموعه قواعد و هنجارهایی که در راه رسیدن انسان به کمال مطلوب، کارساز و مؤثر می باشد .                                                                                                         1. راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، دارالکاتب العربی، ماده خلق، ص 159 .

2. محمد تقی مصباح یزدی، دروس فلسفه اخلاق، اطلاعات، تهران، 1370، ص 9 .

3. سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1392، ج 19، ص 369 .

4. صدرالدین شیرازی، اسفار اربعه، ج 4، ص 116 .

5. «دین و اخلاق » ، فرهنگ و دین ، زیر نظر بهاالدین خرمشاهی، طرح نو، تهران، 1374، ص 5- 6 .

6. آر . اف . اتکینسون، درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه سهراب علوی نیا، مرکز ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1370، ص 16 .

7. الاخلاق النظریه، ص 10 (به نقل از: سید محمد رضا مدرسی، فلسفه اخلاق، سروش، تهران، 1371، ص 15- 19).

8. محمد تقی مدرسی، «میزگرد دین و اخلاق » ، معرفت، ش 15، ص 6 .

9. لازم به ذکر است که تعریف هر کدام از این دو مقوله مبحثی بسیار گسترده است که در مجال و محدوده این بحث نمی گنجد و آنچه آورده شد، صرفا برای آشنایی اجمالی خوانندگان با این امور است .